БАНК , Банкны тогтолцоо

Банк гэдэг нь санхүүгийн зуучлагч байгууллага  бөгөөд санхүүгийн зуучлал  гэдэг нь хөрөнгийн илүүдэлтэй хэсгээс хөрөнгийн дутагдалтай хэсэг рүү мөнгийг шилжүүлэн хуваарилах үйлдэл юм. Банкны байгууллага гэдэг нь мөнгөн хөрөнгө хуримтлуулан хадгалж өөрийн нэрийн өмнөөс бусдад зээлдүүлэх, мөнгөн гүйлгээ эрхлэх, харилцах дансны ажил гүйлгээ явуулдаг байгууллагыг хэлнэ. Банкны бизнес нь бусад бизнесээс ялгагдах олон онцлогтой байдаг. 

1. банкны бизнес харилцан итгэлцэл дээр явагддаг
2. олон түмний хараа хяналт дээр байдаг
3. банкны үйл ажиллагаа эдийн засагт их нөлөөтэй байдаг учраас зайлшгүй зохицуулалтанд байх шаардлагатай байдаг.
4. банкны үйл ажиллага увагдсаны үндсэн дээр гарах бүтээгдэхүүн нь биетэй бодитой байдаггүй./материаллаг үйлдвэрлэл эрхэлдэггүй/
5. харилцагч олонтой
6. бусдын рискийг өөртөө хүлээх замаар үйл ажиллагаа явуулдаг
7. риск ихтэй

Банкны байгууллагын үйл ажиллагааны нэг онцлог нь харьцангүй өндөр рисктэй байдгаас  хамаарч олон төрлийн риск үүсдэг.

1. Зээлийн риск

Зээлийн рискээс хамгаалахын тулд –урьдчилсан хяналт

-дараа хяналт тавьж байдаг.

Урьдчилсан хяналт нь зээл олгохоос өмнө судалгаа шинжилгээ хийх, дараа хяналт нь зээл олгосны дараа зээлдэгчээс үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаг.

2. Зээлийн хүүгийн риск

Зээлийн хүү нь банкны орлого.Зээлийн хүүг тухайн үеийн инфляцийн түвшин, зээлийн хугацаа төрөл зэрэг зүйлээс хамааруулан тогтоодог

3. Валютын хашны риск

АБ-ууд валютын нөөцөө тодорхой түвшинд барьж байх зорилготой валютын арилжаанд оролцдог. Энэ рискээс болгоомжлохын тулд сайн мэдээлэлтэй байх нь чухал.

4. худалдан авах чадварын риск

эх үүсвэрээс төлж байгаа зардал зээлээс олж байгаа хүүгийн зөрүү аль болох их байвал орлого их байна.

5. төлбөрийн системийн риск

А-В-С банкууд төлбөр хийхэд оролцож байна гэж үзье. А-аас С-д төлбөр гүйцэтгэхэд В-ээр дамжуулсан тохиолдолд В-д ямар нэгэн шалтгаан болоход төлбөр гүйцэтгэх боломжгүй бана. /комь-р вирустах/

6. төлбөрийн чадварын риск

үүнээс сэргийлэхийн тулд харилцагчдын мөнгөнөөс төлбөрийн чадвараа хангаж байхууц хэмжээний мөнгийг бэлнээр байлгах

7. улс төрийн риск

улс төрийн тогтворгүй байдал нөлөөлнө.

Банкны үйл ажиллагаанаас хамаарч банкыг Төв ба Арилжааны банк гэж ангилдаг.

Төв банк, түүний үүргүүд

Төв банк нь тухайн улсын бакны хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулж байдаг бөгөөд гүйлгээнд мөнгө гаргах  онцгой эрхтэй байдаг. МУ-ын төв банк нь Монгол банк. 1991 оны 5-1-ээс эхлэн Монгол банкны хууль мөрдөгдөж эхэлсэн.

Төв банк нь 2 үндсэн үүргийг гүйцэтгэж байдаг.

Нэгдүгээрт: Банк санхүүгийн оновчтой системийг бүрдүүлж түүний үр ашигтай үйл ажиллагааг хангах явдал. Энэ үүргээ гүйцэтгэхдээ Төв банк нь банкуудын банк хэлбэрээр ажиллах, банкны системийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж бодлогоор дамжуулан зохицуулалт хийдэг.

Хоёрдугаарт: Гүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний нийлүүлэлтэнд хяналт тавьж мөнгө-зээлийн бодлого боловсруулан хэрэгжүүлэх замаар мөнгөний нийлүүлэлтэнд нөлөөлөх, энэ үнийн түвшинг тогтворжуулах, хөдөлмөр бүрэн эрхлэлтийг хангах, нийгмийн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх үүрэгтэй.

Монгол банк төрөөс мөнгө зээлийн нэгдсэн бодлогыг дараах үйл ажиллагаагар хэрэгжүүлнэ.

-МБ нь мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргах, татах, гүйлгээнд байвал зохих мөнгөний хэмжээг тогтоох эрхтэй.

-МБ нь иөнгөн тэмдэгтийг үйлвэрлэх, халгалах, тээвэрлэх, түүний нөөцийг бий болгох, төлбөрийн хэрэгсэл мөн эсэхийг тодорхойлох, гэмтэж муудсаныг нь солих, устгах ажлыг эрхлэн зохион байгуулдаг.

-Төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангах

-АБ-ний заавал байх нөөцийн доод хэмжээг тотоох

-Хүүгийн нэгдсэн бодлого явуулах

-Эцсийн зээлдэгчийн хувьд АБ-уудад зээл олгох

-Банк хоорондын төлбөр тооцоог зохион байгуулж гүйцэтгэх

-ЗГ-ын зээлэгийн үйл ажиллагаа явуулах

-ЗГ-ын үнэт цаастай холбогдолтой үйл ажиллагаа явуулах

-Харицагчийн эрх ашгийг хамгаалах зорилгоор нийт банкны үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах  г.м үйл ажиллагаа явуулна.

Засгийн газар Төв банкаар дамжуулан мөнгөний нийлүүлэлтэнд нөлөөлөх замаар дараах зорилтыг хэрэгжүүлдэг.

Үйлдвэрлэлийн нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглах

Хөдөлмөр бүрэн эрхлэлтийг хангах

Эдийн засгийн тогтвортой, хурдацтай өсөлтийг хангах гэх мэт.

Үүнд үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханшны тогтвортой байдал чухал нөлөөтэй.

Төв банкны тайлан тэнцэл

 Төв банкны  үйл ажиллагаагааг харуулах гол үзүүлэлт нь  тухайн банкны тайлан тэнцэл юм. 

Актив(млрд. төг)                                                  Пассив

1. Гадаад актив                                         1. нөөц мөнгө.
2. ЗГ-аас авах авлага                                -банкнаас гадуурх бэлэн мөнгө
3.     Үнэт цаас
4. АБ-д өгсөн зээл                                   -АБ-дын касс дахь бэлэн мөнгө
5. Бусад актив                                          -Арилжааны банкуудын хадгалсан нөөц

Арилжааны банкуудад олгосон зээл              2. Гадаад пассивхадгаламж

Бусад актив                                                       3. ЗГ-ын хадгаламж  /төрийн сангийн хадгаламж                   

                                                                         4. Өөрийн хөрөнгийн сан

                                                                                                                       

Гадаад активт:

-мөнгөжсөн алт

-чөлөөт алт

-бэлэн валют

-гадаадын банкин дахь харилцах данс

-гадаадын банкин дахь хугацаат хадгаламж

-Гадаадын тусламжийн хөрөнгө

-ОУВС дахь нөөц актив

Гадаад пассивт:

-Оу-ын санхүгийн байгууллагын зээл

-ЗГ хоорондын зээл

-Банк хоорондын зээл

-гадаадын байгуулагын харилцах данс,

-гадаадын банкны валютын  харилцах мг.м

Үнэт цаас:    Энэ нь төв банкны худалдаж авсан бонд юм. Үнэт цаасны хүүгийн орлого нь төв банкны орлогын нэг гол эх сурвалж мөн боловч үндсэн зорилго нь арилжааны банкуудын зээлийн чадавхид нөлөөлөх явдал юм.

Арилжааны банкинд олгосон зээл:   Төв банк нь аж ахуйн нэгжүүдэд бус зөвхөн арилжааны банкуудад зээл олгодог. Ийм зээл нь төв банкны хувьд актив буюу авлага болдог ба арилжааны банкуудын хувьд өр төлбөр болно.

Арилжааны банкуудын нөөц:   Арилжааны банкууд хадгаламжаасаа тодорхой хувиар бодож зайлшгүй нөөцийн санг бүрдүүлэх ба түүнийгээ Төв банкинд хадгалуулдаг. (байршуулдаг) Иймээс энэхүү нөөц нь Төв банкны хувьд хадгаламж буюу хөрөнгийн нэг эх үүсвэр болон тэнцлийн пассив талд бичигдэнэ.

Төрийн сангийн хадгаламж:   Сангийн яам төрийн сангийн хөрөнгийг Төв банкинд чек бичигдсэн хугацаагүй хадгаламж хэлбэрээр хадгалуулдаг. Өөрөөр хэлбэл. Төрийн сангийн хөрөнгийг чек бичиж зарцуулна. Төрийн сангийн хөрөнгө нь татварын орлого, хүн ам, банк, аж ахуйн нэгжүүдэд бонд худалдаж олсон мөнгө болон бусад орлогоос бүрдэнэ.

 Төв банкнаас гүйлгээнд оруулсан мөнгө:   Энэ нь гүйлгээнд хүмүүсийн гар дээр эргэж буй нийт цаасан ба зоосон мөнгө юм.

                                                Арилжааны банкны үйлажиллагаа

Бнкны балансын пассивын дийлэнх хэсэг нь богино хугацаатай байдаг бөгөөд актив нь түүнээс илүү урт хугацаатай байдаг. Банк нь тухайн нэгэн цагт өөрийн харилцагчийн нэр дээр орж ирж буй хөрөнгөөс илүү илүү их хөрөнгө түүний харилцагчийн данснаас гарах тохиолдолд бэлтгэгдсэн байх ёстой.

АБ нь олон чухал үйл ажиллагаа гүйцэтгэж байдаг. Үүнд:

1. мөнгөн хөрөнгийг дансанд хадгалах төлбөр тооцоо хийх
2. Зээл олгох
3. төсвийн орлого зарлагыг шилжүүлэх
4. зээл төлбөрийн баталгаа гаргах
5. гадаад төлбөр тооцоо хийх
6. юалют худалдах, худалдан авах
7. үнэт зүйл хадгалах г.м

Арилжааны банкинд данс нээж мөнгөө хадгалуулсан хадгаламж банкны балансад пассив өр болж харагддаг. Ө.Х хэзээ нэгэн цагт уг мөнгийг хадгалуулагчдад эргүүлж өгөх ёстой, харин зээл нь активт бичигдаж авлага болж харагддаг. Энэ нь банкны авлага болж банкинд төлөгдөх ёстой өрийг харуулдаг ба зээлийн хүүгээр дамжуулан орлого авчирч байдаг.

АБ-ны тайлан балансын нэгтгэл

              Актив                                                   Пассив

1. Нөөц мөнгө/касс дах болон төв банкин дахь/   1. хугацаагүй хадгаламж
2. гадаад актив                                  2.хугацаат ба гадаад валютын хадгаламж
3. ЗГ-аас авах авлага/зээл/                    3. МБ-аас авсан зээл
4. улсын сектороос авах авлага            4. гадаад пассив  /богино хугацаат/
5. хувийн салбараас авах авлага            5. урт хугацаат пассив
6. банк бус санхүүг бай-с авах авлага     6. ЗГ хадгаламж
7. Бусад актив                                               7. Бусад банкнаас авсан зээл

                                                                        8 .өөрийн хөрөнгийн сан

  Баланс                                                                Баланс

Арилжааны банкны орлогын үндсэн эх үүсвэрүүд   нь

-хүүгиийн орлого

-шимтгэл,  хураамж буюу хүүгийн бус орлго

-диллерийн үйл ажиллагаанаас ашиг олно.

Диллерийн үйл ажиллагаа  гэдэг нь өөрийн хөрөнгөөр юм уу эсвэл харилцагчийн нэрийн өмнөөс гадаад валютын , мөнгөний, үнэт цаасны, зах зээл дээр арилжаа хийх, гүйлгээнээс бий болох ашиг  юм.

          

Банкны тогтолцоо

8. Төв банк, түүний үүргүүд

Засгийн газар Төв банкаар дамжуулан мөнгөний нийлүүлэлтэнд нөлөөлөх замаар дараах зорилтыг хэрэгжүүлдэг.

Үйлдвэрлэлийн нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглах

Хөдөлмөр бүрэн эрхлэлтийг хангах

Эдийн засгийн тогтвортой, хурдацтай өсөлтийг хангах гэх мэт.

Үүнд үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханшны тогтвортой байдал чухал нөлөөтэй. Төв банк нь 2 үндсэн үүргийг гүйцэтгэж байдаг.

Нэгдүгээрт: Банк санхүүгийн оновчтой системийг бүрдүүлж түүний үр ашигтай үйл ажиллагааг хангах явдал. Энэ үүргээ гүйцэтгэхдээ Төв банк нь банкуудын банк хэлбэрээр ажиллах, банкны системийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж бодлогоор дамжуулан зохицуулалт хийдэг.

Хоёрдугаарт: Гүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний нийлүүлэлтэнд хяналт тавьж мөнгө-зээлийн бодлого боловсруулан хэрэгжүүлэх замаар мөнгөний нийлүүлэлтэнд нөлөөлөх, энэ үнийн түвшинг тогтворжуулах, хөдөлмөр бүрэн эрхлэлтийг хангах, нийгмийн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх үүрэгтэй.

9. Төв банкны тайлан тэнцэл

 Төв банк үйл ажиллагаагаа хэрхэн яаж хэрэгжүүлдгийг ойлгож мэдэхийн тулд түүний тэнцлийн тайланг судалж үзэх шаардлагатай юм.

Актив(млрд. төг)                                                    Пассив

Үнэт цаас                                                                   Арилжааны банкуудын нөөц

Арилжааны банкуудад олгосон зээл                       Төрийн сангийн хадгаламж

Бусад актив                                                                Төв банкны гүйлгээнд оруулсан

                                                                                                                                    мөнгө

                                                                                     Өөрийн мөнгө

Дүн                                                                               Дүн

Үнэт цаас:    Энэ нь төв банкны худалдаж авсан бонд юм. Үнэт цаасны хүүгийн орлого нь төв банкны орлогын нэг гол эх сурвалж мөн боловч үндсэн зорилго нь арилжааны банкуудын зээлийн чадавхид нөлөөлөх явдал юм.

Арилжааны банкинд олгосон зээл:   Төв банк нь аж ахуйн нэгжүүдэд бус зөвхөн арилжааны банкуудад зээл олгодог. Ийм зээл нь төв банкны хувьд актив буюу авлага болдог ба арилжааны банкуудын хувьд өр төлбөр болно.

Арилжааны банкуудын нөөц:   Арилжааны банкууд хадгаламжаасаа тодорхой хувиар бодож зайлшгүй нөөцийн санг бүрдүүлэх ба түүнийгээ Төв банкинд хадгалуулдаг. (байршуулдаг) Иймээс энэхүү нөөц нь Төв банкны хувьд хадгаламж буюу хөрөнгийн нэг эх үүсвэр болон тэнцлийн пассив талд бичигдэнэ.

Төрийн сангийн хадгаламж:   Сангийн яам төрийн сангийн хөрөнгийг Төв банкинд чек бичигдсэн хугацаагүй хадгаламж хэлбэрээр хадгалуулдаг. Өөрөөр хэлбэл. Төрийн сангийн хөрөнгийг чек бичиж зарцуулна. Төрийн сангийн хөрөнгө нь татварын орлого, хүн ам, банк, аж ахуйн нэгжүүдэд бонд худалдаж олсон мөнгө болон бусад орлогоос бүрдэнэ.

 Төв банкнаас гүйлгээнд оруулсан мөнгө:   Энэ нь гүйлгээнд хүмүүсийн гар дээр эргэж буй нийт цаасан ба зоосон мөнгө юм.